تابلوهای ورود ممنوع شهر تواضع!

فروتنی یکی از صفات شایسته انسانی است که خداوند آن را بسیار پر اهمیت دانسته و از جمله معیارهای اساسی بندگان خاص خود معرفی کرده است.(سوره فرقان، آیه 63) با این حال, این شهر اخلاقی پر خیابان, ورود ممنوع هایی هم دارد که باید به آنها نیز توجه ویژه داشت.

اگر چه تواضع و فروتنی, اخلاقی پسندیده است، اما باید دانست که در همه جا و در برابر همه کس نباید برخوردی متواضعانه داشت. بنابراین باید با استفاده از فرهنگ قرآن و اهل بیت علیهم السلام تابلوهای ورود ممنوع را بیابیم و مراقب باشیم تا ندانسته خود را به بدبختی نکشانیم.

برخی از تابلوهای ورود ممنوع شهر تواضع را می توان چنین برشمرد:

1ـ تواضع در برابر دشمنان

قرآن اگرچه تواضع در برابر مومنان را کاری شایسته و در خور آنان می داند, اما نه تنها فروتنی در برابر کافران را برنمی تابد, بلکه دستور به بزرگ منشی در مقابل آنان هم می دهد. قرآن ویژگی مومنان راستین را چنین معرفی می کند:

أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِینَ(سوره مائده، آیه 54)؛ در برابر مؤمنان, فروتنند و در برابر كافران, بزرگ منش.

شایان ذکر است که مقصود اصلی قرآن در این آیه, کافران حربی و دشمنانی است که در مقابل اسلام و مسلمین ایستادگی می کنند و می خواهند که تیشه به ریشه آنها بزنند. چرا که قرآن در جای دیگر محبت و مهرورزی به کافرانی را که هیچگونه انگیزه دشمنی و عداوت در دل ندارند, شایسته برشمرده است.(سوره ممتحنه، آیه 8و9)

بنابراین در برابر دشمن به هیچ عنوان نباید کوتاه آمد, بلکه باید سرسختانه و با شدّت در مقابل او ایستاد. قرآن در مورد پیامبر و یاران حقیقی او چنین می گوید:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ؛ محمّد صلّی‌الله علیه‌وآله فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند.

تواضع در برابر «ثروتمندان» آن هم به جهت احترام به یک برادر دینی هیچ اشکالی ندارد و امری است پسندیده. بلکه آنچه ناشایست است و سبب دین سوزی می شود, تعظیم و تواضع در برابر «اموال توانگران» است.

2ـ تواضع ذلیلانه

فروتنی هنگامی شایسته است و صفتی در خور به حساب می آید که کرامت انسان را لکه دار نکند. خداوند همه انسانها را کرامت بخشیده(سوره اسراء، آیه 70) و حتی به خود آنها اجازه نداده تا این موهبت الهی را لگدمال کنند. بنابراین تواضعی که ریشه در ذلت و خواری داشته باشد و انسان را در برابر غیر خدا کوچک کند, نه تنها ارزش نیست, بلکه گناهی است بس بزرگ. امیر مومنان علی علیه‌السلام می فرماید:

الجُوعُ خَیرٌ مِن الخُضوعِ(غرر الحکم، حجدیث 1447)؛ گرسنگى كشیدن بهتر از اظهار ذلّت و خضوع است.

آری, فروتنی نباید از روی بدبختی و بیچارگی باشد. بلکه باید عزت مندانه و در نهایت شرافت صورت گیرد.

3ـ تواضع در برابر متکبران

هدف از فروتنی این است که روحیه تواضع در جامعه فراگیر شود تا تنش ها و ناهنجاری ها به حداقل ممکن کاهش یابد. اما اگر تواضع در برابر برخی, ما را به این هدف والا نرساند و نتیجه عکس داشته باشد, مسلما فروتنی در برابر آنان شایسته نخواهد بود.

زورگویان و فخر فروشان هر جامعه ای, کرنش و تواضع دیگران را بسیار خوش می دارند. بنابراین تواضع در برابر آنان یاری رساندن به ظلم و فساد است. پیامبر خدا می فرماید:

التَّکَبُّرُ مَعَ المُتَکَبِّرِ عِبادَة(تفسیر نوین، ص 136)؛ تکبر در برابر انسان متکبر, عبادت است.

اگرچه تکبر و فخر فروشی یکی از رذایل اخلاقی به شمار می آید, اما در برابر متکبران و زورگویان عبادت است. چرا که در برابر آنان باید ایستاد و با بزرگ منشی و فخر, رفتار کرد و سخن گفت.

افرادی که برخوردی متواضعانه دارند و تا کمر برای دیگران تعظیم می کنند, نه به خاطر این است که قلب پر محبتی دارند و از روی شرافت نفس چنین می کنند. بلکه چشمداشت به اموال دیگران, آنان را به این کار واداشته است. در دیدگاه چنین افرادی, فروتنی تنها وسیله ای است برای دستیابی به اموال و ثروت دیگران و هیچ ارزش و جایگاه دیگری ندارد.

4ـ تواضع در برابر اموال توانگران

آنها که تواضع پیشه هستند, ممکن است با انگیزه ها و نیت های مختلفی چنین منشی داشته باشند. برخی به خاطر خدا تواضع می کنند. برخی به خاطر آداب و معاشرت و انسان دوستی. برخی به خاطر مرام گذاشتن برای رفقا. اما برخی هم فروتنی را ابزاری برای دستیابی به مطامع خود می دانند و با انگیزه ابزاری به آن می نگرند.

چنین افرادی اگر برخوردی متواضعانه دارند و تا کمر برای دیگران تعظیم می کنند, نه به خاطر این است که قلب پر محبتی دارند و از روی شرافت نفس چنین می کنند. بلکه چشمداشت به اموال دیگران, آنان را به این کار واداشته است. در دیدگاه چنین افرادی, فروتنی تنها وسیله ای است برای دستیابی به اموال و ثروت دیگران و هیچ ارزش و جایگاه دیگری ندارد. امام صادق علیه‌السلام می فرماید:

روزی پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هر كس نزد توانگرى رود و از سرِ چشمداشت به آنچه او دارد در برابرش كُرنش كند، دو سوم دینش از بین مى رود.

سپس فرمود: سراسیمه نشو؛ چنین نیست كه هر كس از شخص ثروتمندى به چیزى برسد و بدین سبب او را احترام و تجلیل كند، لزوما دو سوم دینش از بین مى رود. بلكه ببین كه آیا قصدش از این احترام, پاداش الهى است یا مى خواهد او را فریب دهد و آنچه را دارد از دستش در آوَرَد.(بحارالانوار، 73،ص 169)

بنابراین تواضع در برابر «ثروتمندان» آن هم به جهت احترام به یک برادر دینی هیچ اشکالی ندارد و امری است پسندیده. بلکه آنچه ناشایست است و سبب دین سوزی می شود, تعظیم و تواضع در برابر «اموال توانگران» است.

اگرچه تکبر و فخر فروشی یکی از رذایل اخلاقی به شمار می آید, اما در برابر متکبران و زورگویان عبادت است. چرا که در برابر آنان باید ایستاد و با بزرگ منشی و فخر, رفتار کرد و سخن گفت.

امیر مومنان علی علیه‌السلام می فرماید:

ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنیاءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ و أحسَنُ مِنهُ تِیهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِیاءِ اتِّكالاً علَى اللّهِ.(نهج البلاغه، حکمت 406)

چه نیكوست فروتنى توانگران در برابر تهیدستان به قصد رسیدن به اجر خداوند و نیكوتر از آن بى اعتنایى و سرفرازى درویشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند.

5ـ تواضع در برابر قدرت صاحب منصبان

کرنش در برابر صاحب منصبان نیز درست ممکن است با همان انگیزه هایی که درباره توانگران گفته شد صورت پذیرد. اگر تواضع در برابر دولتمردان و صاحب منصبان به خاطر ایمان و یا انسانیت آنها باشد که بسیار ارزشمند نیز خواهد بود. اما امان از روزگاری که برخی تنها به جهت کسب اعتبار یا دریافت موقعیت شغلی و مالی به دست بوسی چنین افرادی بشتابند. امام صادق علیه‌السلام می فرماید:

هر مؤمنى كه در برابر دولتمردى یا در برابر كسى كه مخالف دین اوست، به قصد رسیدن به چیزى از آنچه او دارد كرنش كند، خداوند او را پست گرداند و بر او غضب كند و وى را به خودش وا گذارد و اگر به چیزى از دنیاى آن كس برسد و چیزى از او به دست آورد، خداوند بركت را از آن بگیرد و اگر از آنچه به دست آورده است در راه حج یا عمره و یا آزاد كردن بنده خرج كند، پاداشى به او ندهد.

نوشته سیدمصطفی بهشتی - گروه دین و اندیشه تبیان