معاونت فرهنگی مدرسه علمیه الزهراء شاهین دژ

ضرورت تحقیقات کاربردی در علوم اسلامی

بی شک در نظام جمهوری اسلامی ایران آنچه بیش از هر امری ضروری به نظر می رسد برقراری ارتباط میان دانش ها و علوم اسلامی با نیازها و چالش های عینی در پیش رو است.

به این معنی که می بایست ما بتوانیم با عرضه حوادث واقعه به منابع غنی اسلامی، پاسخ های متناسب با شرایط زمان و مکان را به دست آورد از این رو کاربردی سازی منابع و معارف اسلامی یکی از رسالت های مهم و تاریخی حوزه های علمیه و دانشگاه های نظام اسلامی است؛ چرا که علوم اسلامی برای تمام ابعاد و ارکان جامعه، توانمندي‌ و قابلیت ارائه تئوری های کاربردی را دارد. ایمان به کارایی اسلام در ارائه یک زندگی سعادتمند بلکه تنها راه زندگی سعادتمندانه و توجه به آرمان‌ها و اصول مورد نظر اسلام در حیات انسان از حیث فردی و جمعی و نگاه به شرایط موجود و عدم مطابقت این آرمان‌ها و اصول با وضعیت فعلی زندگی بشر و نابسامانی‌ها و مشکلات ناشی از آن، ضرورت نگاه به كاربردي كردن علوم اسلامي را دو چندان می کند.

اما اثبات قدرت و كارايي معارف، احكام و احاديث اسلامي و ارائه علوم‌انساني مولد و قابل ارائه نیازمند همت مضاعف و تلاش مضاعف است. به همین دلیل مسئوليت دانشمندان كشور اسلامي براي كاربردي كردن علوم اسلامي مسئولیتی سنگين و بزرگ است. مهندسی ساختارهای صحیح سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای جامعه، مهندسی های عمرانی، شهرسازی و معماری و سایر اموری که نیازهای زیستی افراد جامعه را تأمین می‌کند مانند سلامت و بهداشت، تغذیه و … تماماً عرصه هایی هستند که در آن‌ها که باید بر اساس نیاز مسلمانان و جامعه اسلامی و اصول تبیین شده در دانش های اسلامی محض بازطراحی شوند به گونه ای که نیاز یک مسلمان را به بهترین نحو و جامع‌ترین شکل پاسخ دهند.

طي سال هاي اخير، ديدگاه ها و نظريات زيادي در مورد روابط علوم دینی با نیازهای انسانی و اجتماعی ارائه شده است. پراکندگی و تنوع نظريات آنقدر زياد است كه اغلب خوانندگان و استفاده‌كنندگان را دچار سردرگمي مي‌كند. در صورتي كه اگر به دقت و ظرافت به آنها نگاه شود، درك خواهد شد كه عليرغم تنوع و بكار بردن اسامي و فرآيندهاي مختلف، داراي وجوه اشتراك زيادي هستند. شناخت اين وجوه مشترك و گونه‌شناسي آنها همراه با تأسیس ادبیات تحقیق در کاربردی سازی علوم اسلامی مي‌تواند به محققان، مديران، مشاوران، و دانشجویان كمك كند تا به اکتشاف ابعاد کاربردی معارف دینی بپردازند.

از جمله طبقه‌بندي‌هاي رايجي كه در كتب روش تحقيق بسيار تكرار مي‌شود، طبقه‌بندي پژوهش به پژوهش‌هاي بنيادي و كاربردي است.

برخي ملاك اين طبقه‌بندي را هدف دانسته‌اند؛ زيرا مثلاً در پژوهش‌هاي بنيادي، هدف‌، توليد علم و دانش است؛ در حالي كه در پژوهش‌هاي كاربردي هدف، به كاربردن علم و دانش براي حل مسائل و مشكلات عملي مي‌باشد. ولي به نظر مي‌رسد اين طبقه‌بندي نيز به اعتبار نوع مسئله است؛ به اين معنا كه مسئله يا مشكلي كه مورد پژوهش قرار مي‌گيرد به دو دسته تقسيم مي‌شود: يا از مسائل علمي است كه از دل علم و دانش برآمده است يا از مسائل عملي و كاربردي است؛ يعني مسائلي هستند كه از موقعيت‌هاي عملي زندگي برخاسته‌اند. به پژوهشي كه مسئله آن مسئله علمي باشد، «پژوهش بنيادي» گويند.

امروزه در دانش های حوزه دين به ويژه دانش های حوزوی، مسائل مورد پژوهش‌، از نوع پژوهش بنيادي و نظري مي‌باشد؛ زيرا محقق در پژوهش‌هاي معارفي به دنبال توليد علم مي‌باشد نه توليد ابزار.

در مقابل به پژوهش‌هايي كه مسائل آنها مسائل عملي باشد، «پژوهش کاربردي» گويند. نتيجه پژوهش‌هاي گروه اول، توليد دانش پايه در رشته خاص است؛ ولي نتيجه پژوهش‌هاي گروه دوم توليد وسائل و ابزار‌، امكانات و خدمات و در مواردي نيز توليد دانش كاربردي است. نتيجه پژوهش‌هاي گروه دوم، كاربرد فوري و عملي دارد، ولي نتيجه پژوهش گروه اول الزاماً چنين كاربردي ندارد.

تحقیقات کاربردی یکی از مهمترین انوع تحقیق و پژوهش است که در واقع پل ارتباطی میان دانش و جامعه است؛ زیرا پژوهش هاي كاربردي داراي جنبه‌ي عملي و مستقيما متوجه حل مشكلات جامعه و بشريت مي‌باشند. چنانچه روشن است این نوع از تحقیقات بر منطق و روش متفاوت از تحقیقات بنیادی استوار است از این برای کاربردی سازی علوم اسلامی، ابتدا می بایست از مفهوم، مبانی، منطق و روش تحقیقات کاربردی تصور روشن و متمایزی از سایر تحقیقات داشته باشیم تا به صورت منطقی و روشمند وارد این حوزه پژوهشی بشویم.

نکته حائز اهمیت این است که برای تولید علوم کاربردی اسلامی از علوم محض اسلامی برای ایجاد مدینه فاضله اسلامی نیازمند اتخاذ منطق و روش تنسب با مبانی اسلامی است و تا این راه های تعامل علمی و روش های بهینه سازی تحقیقات علمی صورت نگیرد هیچ طرح نویی شکل نمی گیرد و دانش جدیدی تولید نمی شود.

از آنجا که رد يا قبول كردن علوم انساني غربي و روش های تحقیقات آنها به صورت مطلق صحيح نيست، بلكه بايد طي فرآيندي نقص ها و مشكلات آن برطرف شده و براي پيشرفت كشور به كار گرفته شود، و همچنین کلی گویی مشکلی را حل نمی کند، بلکه باید در مصادیق وارد شده و روش های مختلف تحقیق و شاخه های مختلف علوم انسانی به طور جداگانه مورد بررسی قرار بگیرند، شرایط تاریخی و موقعیت استراتژیک مکتب اسلام و نظام جمهوری اسلامی ایران اقتضا می کند که با توجه به مبانی و فلسفه معرفت شناختی و انسان شناسی اسلامی به بررسي منطقي و غربالگري اين روش های تحقیقات کاربردی پرداخته شود و با نقد و ارزیابی مبانی و روش های آنها به منظور شناخت نقاط قوت و مثبت و كنار گذاشتن نكات منفي آنها، بتوان به الگوی متناسب با شرایط جامعه اسلامی ،ایرانی خودمان دست پیدا کنیم تا از این طریق بتوان بر غنای تحقیقات کاربردی علوم اسلامی و روشمندی آنها افزود و در راستای عملیاتی کردن آنها نیز گام برداشته شود.

براساس این دغدغه ها می بایست گروه هایی در حوزه علمیه قم، با هدف تحقیقات کاربردی شکل گیرد تا در راستاي پوشش نيازهاي روش شناختی تحقیقات کاربردی قدم برداشته است. هدف اصلي تأسيس اين گروه ها دستيابي به فهم دقيق و همه جانبه تر و كمك به توليد متون علمي و ادبيات در زمینه تحقیقات كاربردي در راستاي کاربردی سازی علوم اسلامی در سطح حوزه و دانشگاه برای افزايش توانمندي و كارايي علمي دانشمندان و  محققان علوم اسلامي است.

گروه مطالعات دفتر پژوهش های اسلامی